Μέσα σ' ένα νομοσχέδιο
«σκούπα», παγιωμένη πλέον τακτική της μνημονιακής διακυβέρνησης, φέρνει η
κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝ.ΕΛΛ. τις διατάξεις για τη «μεταρρύθμιση της
διοικητικής οργάνωσης των υπηρεσιών ψυχικής υγείας», μια ακόμα επίπλαστη
κίνηση που κυριολεκτικά ισοδυναμεί με απλό «σκούπισμα» των ερειπίων στα
οποία έχει οδηγηθεί, από τις ασκούμενες πολιτικές, ο ανέκαθεν πολύπαθος
αυτός χώρος.
Την ίδια στιγμή που με το τέταρτο «μνημόνιο διαρκείας» θεσμοθετούνται
πολιτικές που επιδεινώνουν περαιτέρω το όποιο έδαφος έχει απομείνει,
πάνω στο οποίο μπορούσε να ακουμπήσει και να στηριχτεί το στοιχειωδώς
«καλώς έχειν» (η «ψυχική υγεία») του καθενός (με την περαιτέρω μείωση
των συντάξεων, την επέκταση της φοροληστείας, την απελευθέρωση/ελαστικοποίηση της αγοράς εργασίας, τις χωρίς τέλος
ιδιωτικοποιήσεις των «κοινών» και την απεξάρθρωση του δημόσιου), το
ψυχιατρικό think tank του ΣΥΡΙΖΑ θεωρεί ή, μάλλον, προσπαθεί να μας
πείσει, ότι η αρχή για την όποια αλλαγή στον διαλυμένο χώρο της ψυχικής
υγείας, ή για μιαν «επανεκκίνηση» από το τέλμα της, μηδέποτε γενομένης,
«ψυχιατρικής μεταρρύθμισης», είναι η «διοικητική μεταρρύθμιση».
- Χωρίς στο ελάχιστο ν' αμφισβητείται ο όλο και πιο
κατασταλτικός χαρακτήρα της κυρίαρχης ψυχιατρικής, τα καθημερινά (ως επί
το πλείστον αφανή) εγκλήματα που επιτελούνται στο όνομα της
«θεραπείας», αλλά πρωτίστως της «προστασίας της κοινωνίας» από τους
υποτίθεται «επικίνδυνους» ψυχασθενείς.
- Χωρίς καμιά νύξη για την επικρατούσα ψυχιατρική
κουλτούρα και πράξη, για τη δραματική αποψίλωση των μονάδων ψυχικής
υγείας από προσωπικό και υλικούς πόρους, για το όργιο των μηχανικών
καθηλώσεων και του «θεραπευτικού μονόδρομου» του ψυχοφάρμακου, για την
διαρκή και θεωρούμενη ως αυτονόητη (ως «αναγκαία για την θεραπεία» τους)
καταπάτηση των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων, για την συνεχιζόμενη
ασυδοσία των ΜΚΟ ψυχικής υγείας.
Ποτέ, ωστόσο, μια πραγματική μεταρρύθμιση δεν είχε ως αφετηρία, ως
βάση, διοικητικού χαρακτήρα αλλαγές, ερήμην της καθημερινής πράξης, του
τρόπου αντιμετώπισης του ψυχικά πάσχοντος ως υποκειμένου και ισότιμου
συνομιλητή, με ό,τι ριζικές ανατροπές σε θεσμικό επίπεδο απαιτούνταν για
την πλαισίωση και τη στήριξη αυτής της ριζικά εναλλακτικής προσέγγισης,
αυτού του μετασχηματισμού των σχέσεων εξουσίας.
Παρά τις μεγάλες διαφορές τους, οι όποιες αλλαγές, μεταπολεμικά, στα
συστήματα ψυχικής υγείας στην Αγγλία, στη Γαλλία και προπαντός στην
Ιταλία με τον Fr. Basaglia, βασίστηκαν πάνω σε (και υποκινήθηκαν από)
συγκεκριμένες εμπειρίες και πρακτικές, που είχαν ήδη δείξει το
θεραπευτικό και χειραφετητικό δυναμικό τους πριν μετουσιωθούν σε
νομοθετικές ρυθμίσεις.
Για να φτάσουν, φυσικά, με τη σειρά τους, να γίνουν θεσμοί εξουσίας,
που θα έπρεπε και πάλι να αμφισβητηθούν- γιατί μόνο στη διαδικασία της
έμπρακτης αμφισβήτησης και ριζικού μετασχηματισμού του εκάστοτε
κυρίαρχου θεσμού είναι που ανοίγει ο χώρος για τον πραγματικά
«θεραπευτικό παράγοντα», που είναι αδιανόητος χωρίς ελευθερία.
Οπως έχει, επίσης, δείξει η διεθνής εμπειρία, το να ξεκινάει κανείς
από την «διοικητική αναδιοργάνωση» του συστήματος ήταν πάντα συνδεδεμένο
με την αναπαραγωγή του υπάρχοντος συστήματος στην κατεύθυνση της
απονοσοκομειοποίησης, του, νεοφιλελεύθερης κοπής, βίαιου κλεισίματος των
ψυχιατρείων, με τις γνωστές συνέπειες που αυτό είχε, και έχει, διεθνώς.
Γνωρίζουμε ότι ο στόχος του κλεισίματος των εναπομεινάντων
ψυχιατρείων σ' αυτή τη χώρα, χωρίς τη δημιουργία των αναγκαίων
εναλλακτικών, ολοκληρωμένων και κοινοτικά βασισμένων υπηρεσιών, δεν έχει
φύγει από το προσκήνιο - απλώς υλοποιείται με λιγότερο θορυβώδεις και
ταχύρυθμους τρόπους απ' ό,τι πριν.
Είναι, μάλιστα, πιθανόν ότι ένα από τα βήματα προς αυτή την
κατεύθυνση είναι και το νομοσχέδιο αυτό, σύμφωνα και με τις αρμοδιότητες
που δίνει στα Περιφερειακά Διατομεακά Συμβούλια, τα οποία, χωρίς να
υπάρχει μια πολιτική ψυχικής υγείας, και πάνω στην έρημο των υπηρεσιών
αυτών, θα μπορούν να αποφασίζουν για το κλείσιμο, τη συγχώνευσή τους
κ.ο.κ., ανακατεύοντας κατά το δοκούν το χυλό μιας χύτρας όλο και πιο
άδειας.
Η «περιφερειοποίηση», που θα είχε νόημα αν υπήρχε μια πολιτική για
ένα κοινοτικά βασισμένο σύστημα ψυχικής υγείας με αντίστοιχη κουλτούρα,
πόρους κ.λπ., γίνεται τώρα το άλλοθι και το όχημα του ξεφορτώματος των
ευθυνών της εσαεί, από εδώ πέρα, μνημονιακής διακυβέρνησης.
Αν στοιχειωδώς, ωστόσο, οι περί την ηγεσία του υπουργείου Υγείας
συντάξαντες το νομοσχέδιο ενδιαφέρονταν πραγματικά για ένα κοινοτικά
βασισμένο σύστημα, αντί να αναλωθούν στη σύνταξη αυτής της «έκθεσης
ιδεών» που αποτελεί αυτό το νομοσχέδιο, μήπως θα έπρεπε να σπεύσουν να
ασχοληθούν με κάτι που γνωρίζουν πολύ καλά, ότι δηλαδή ένα κτίριο στην
οδό Πειραιώς, κοντά στο Γκάζι, αξίας 7,3 εκατ. ευρώ, που αγοράστηκε με
κονδύλια ΕΣΠΑ για να φτιάξει το ΨΝΑ ένα Κέντρο Ψυχικής Υγείας (βασική
μονάδα ενός κοινοτικά βασισμένου συστήματος), αντί γι'
αυτό χρησιμοποιείται εδώ και ένα χρόνο για τη στέγαση των εξωτερικών
ιατρείων του ψυχιατρείου και οικοτροφείων; Και να εξασφαλίσουν ότι το
κτίριο αυτό θα στεγάσει πραγματικά τη λειτουργία για την οποία
αγοράστηκε, δηλαδή ενός ΚΨΥ;
Οι ανακοινώσεις που εξέδωσαν πέρσι η Πρωτοβουλία για ένα Πολύμορφο
Κίνημα στην Ψυχική Υγεία (25/4/16) και η Πανελλαδική Συσπείρωση για την
Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση (6/6/16) έχουν καλύψει πλήρως τον επίπλαστο και
προσχηματικό χαρακτήρα του νομοσχέδιου αυτού.
Το νομοσχέδιο μιλάει για τομεακές επιτροπές χωρίς να υπάρχει στην
πράξη τομεοποίηση, με την περιοχή, π.χ., του λεκανοπεδίου των περίπου 5
εκατ. κατοίκων να διαιρείται σε μόλις έντεκα γιγαντο-τομείς (επί χάρτου,
βέβαια, καθώς οι υπηρεσίες, εδώ και πάνω από 30 χρόνια που υπάρχει
υποτίθεται ψυχιατρική μεταρρύθμιση, δεν λειτουργούν, και αρνούνται να
λειτουργούν, σε τομεοποιημένη βάση).
Και αυτό τη στιγμή που, σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα, ένας Τομέας
Ψυχικής Υγείας δεν μπορεί να έχει πάνω από 100.00 κατοίκους, τις ανάγκες
των οποίων πρέπει να καλύπτει ένα Κέντρο Ψυχικής Υγείας και μια
ψυχιατρική κλινική γενικού νοσοκομείου, από κοινού με το όλο πλέγμα των
κοινοτικών υπηρεσιών που αρθρώνονται και συνδέονται με αυτές τις
μονάδες.
Εξίσου επίπλαστη και προσχηματική είναι η υποτιθέμενη «φωνή» που
δίνει το νομοσχέδιο στα άτομα με ψυχιατρική εμπειρία και στους συλλόγους
των οικογενειών, που εκπρόσωποί τους θα συμμετέχουν στις τομεακές
επιτροπές. Εκτός του ότι αυτή η συμμετοχή έχει, σ' ένα βαθμό,
νομοθετηθεί εδώ και λίγα χρόνια, το κυριότερο είναι ότι αυτοί οι
εκπρόσωποι χρησιμοποιούνται ως διακοσμητικό στοιχείο, ως η έξωθεν καλή
μαρτυρία, καθώς λόγος πραγματικός και εξουσία πραγματική ποτέ δεν τους
δίδεται.
«Γιατί είναι η κυρίαρχος λόγος, ο ταυτοποιημένος με την αστική
εξουσία, που διανέμει τους τρόπους, τους χρόνους και τους χώρους στους
οποίους μπορούν να μιλάνε, αλλά με τους δικούς του όρους, με τη δική του
γλώσσα», αυτή του κράτους και της κυρίαρχης ψυχιατρικής.
Στη βάση και της εμπειρίας από τα δύο χρόνια του ΣΥΡΙΖΑ: οι ατέρμονες
συζητήσεις στις επιτροπές του Υπουργείου, πού κατέληξαν, σε
ποια έμπρακτη αναγνώριση και κατοχύρωση των δικαιωμάτων, σε ποια έστω
στοιχειώδη αλλαγή του «τρόπου σκέψης και πράξης» της κυρίαρχης
ψυχιατρικής, σε ποια μεταρρυθμιστική πρακτική;
Προς το τέλος της «σκούπας» υπάρχει και η διάταξη για την ΑΕΜΥ ΑΕ –
έναν φορέα ενδιάμεσο ανάμεσα στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, που θα
εμπλέκεται, μεταξύ άλλων, και στη διάσωση των δομών ΜΚΟ που, για
διάφορους λόγους, κλείνουν, αλλά που οι εργαζόμενοί τους θα μπορούν να
συνάψουν μόνο απευθείας ατομικές συμβάσεις έργου με την ΑΕΜΥ, το πολύ
για ένα χρόνο, διατηρώντας το ασφαλιστικό φορέα στον πιο ήταν, αλλά
χάνοντας όλα τα δικαιώματά του, καθώς μετά, η ΑΕΜΥ θα μπορεί να
προλαμβάνει όποιον και όσους θέλει, και με τους όρους που θέλει.
Ταυτόχρονα θεσμοθετείται η δυνατότητα απόσπασης υπαλλήλων του
δημοσίου στην ΑΕΜΥ (με απροσδιόριστους τους όρους μισθοδοσίας και των
λοιπών δικαιωμάτων, αν θα παραμείνουν αυτοί που ήταν πριν ή αν θα είναι
αυτοί που ισχύουν στην ΑΕΜΥ).
Η πρακτική διάσταση στα νομοθετήματα της «πρώτη φορά αριστεράς» δεν
υπάρχει στις «αριστερόμορφες» και καθαρά λεκτικές διακηρύξεις και
ρυθμίσεις. Πρακτική διάσταση, δηλαδή, εφαρμογή, υπάρχει μόνο όταν αυτά
πλήττουν δικαιώματα και κεκτημένα.
Και εν προκειμένω, στο χώρο της ψυχικής υγείας, η μόνη πρακτική
συνέπεια που μπορεί να έχει αυτό το νομοσχέδιο για την «διοικητική
μεταρρύθμιση» είναι ν΄ αποτελεί ένα βοηθητικό εργαλείο για το όπως-όπως
κλείσιμο των ψυχιατρείων.
Την ίδια στιγμή που ένα άλλο νομοσχέδιο, αυτό που μόλις πρόσφατα
ανακοινώθηκε και αφορά τους λεγόμενους «ακαλόγιστους» του αρ. 69 ΠΚ,
είναι πιο άμεσα «πρακτικό» καθώς, πέρα από τις όποιες μεγαλόσχημες
διακηρύξεις για εναλλακτικές προσεγγίσεις/ρυθμίσεις στο ζήτημα της
λεγόμενης «επικινδυνότητας» και της μεταχείρισης των ανθρώπων αυτών,
αυτό που εισάγει, και που είναι προς άμεση εφαρμογή, είναι αυτό που η
ιερά συμμαχία ψυχιατρικής κοινότητας (δημόσιου και ΜΚΟ) και δικαστικού
σώματος περιμένει με ανυπομονησία (και πιέζει) εδώ και πολύν καιρό: το
«ειδικό τμήμα» (το «ειδικό κολαστήριο» θα έπρεπε από τώρα να λέγεται)
για τον εγκλεισμό των «ακαταλόγιστων».
Παρ' όλο, βέβαια, που ορισμένοι καλοθελητές έτσι χαρακτηρίζουν και τα
τμήματα στα οποία τώρα νοσηλεύονται/φυλάσσονται οι ασθενείς αυτοί, ως
«ειδικές ψυχιατρικές πτέρυγες», ενώ είναι σε όλους γνωστό ότι τέτοια
τμήματα δεν υπάρχουν στο ΨΝΑ και στο Δρομοκαΐτειο, όπου οι ασθενείς με
το καθεστώς του άρ. 69 νοσηλεύονται στα τμήματα εισαγωγών όπως όλοι οι
άλλοι ασθενείς.
Η αμφισβήτηση του «κυρίαρχου ψυχιατρικού παραδείγματος» και η
μετάβαση πέρα από αυτό, προς μια ριζικά εναλλακτική ψυχιατρική
κουλτούρα, πρακτική και οργάνωση υπηρεσιών, προφανώς δεν αφορά αυτούς
που υπηρετούν την «υπάρχουσα τάξη πραγμάτων» (πολιτική, κοινωνική,
θεσμική) - παρ' όλο που κατά κόρον χρησιμοποιούν τον όρο («αλλαγή
παραδείγματος» κ.λπ.) ως λεκτικό πυροτέχνημα.
Είναι υπόθεση κοινωνικού κινήματος «από τα κάτω», λειτουργών ψυχικής
υγείας που παλεύουν καθημερινά προς αυτή την κατεύθυνση, ατόμων με
ψυχιατρική εμπειρία ανεξάρτητα οργανωμένων, συλλόγων οικογενειών,
κοινωνικών συλλογικοτήτων, που όχι απλώς οραματίζονται, αλλά και
έμπρακτα παλεύουν προς μιαν άλλη, ριζικά εναλλακτική «κοινωνική τάξη
πραγμάτων».
1/3/2017
Αστρινάκης Γιώργος, ψυχίατρος
Κοκκινάκος Γιώργος, ψυχίατρος
Μάτσα Κατερίνα, ψυχίατρος
Μεγαλοοικονόμου Θόδωρος, ψυχίατρος
Μπαϊρακτάρης Κώστας, αν. καθηγητής Ψυχολογίας ΑΠΘ